▲天龙山石窟全景图
天龙山,原名方山,东魏时大丞相高欢营避暑之宫,憩鸣銮之驾,北齐皇建元年(560年)孝昭帝高演兴建天龙寺,山以寺得名。山中屏峰黛立,松柏成荫,溪泉鸣涧,寺院林立,为晋阳名山。
▲天龙山石窟全景图,引自《中国文化史迹》
▲天龙山石窟全景图,1941年
天龙之名所由来,记载不一。五代十国时北汉尚书左仆射兼中书侍郎平章事上柱国李恽在《大汉英武皇帝新建天龙寺千佛楼碑铭并序》中称:“有高氏榜曰天龙,故易义云:夫龙者,潜即勿用,飞即在天。命之名,固其宜矣”,认为天龙之名出自《易》。
明嘉靖二十五年(1546年)《重修天龙寺圣寿碑记》记载,天龙之名可能取自天龙八部的天龙之意。明万历二十三年(1595年)《重修天龙山寿圣寺殿阁记》则云:“蜿蜒如龙跃之势,因之曰天龙山。”
无论如何,天龙山这一霸气之名,经千五百年传承至今。
寒云直上三千尺,人道高欢避暑宫。
清明时节,独登天龙山。正值封山,不允许社会车辆通行上山,只能在晋祠新镇公交站坐Y1路上山游览。公交直达天龙山山顶,一路下山倒也更节省体力。
▲高欢避暑宫遗址处新修楼阁与白龙祠
从山顶往下,最先所见为高欢避暑宫,楼阁在遗址处补建,临高远望,腹中空空,抄朱彝尊北漂太原时词作以见意。
贺六浑来,主三军队,壶关王气曾分。人说当年。离宫筑向云根。烧烟一片氤氲,想香姜、古瓦犹存。琵琶何处,听残敕勒,销尽英魂。
霜鹰自去,青雀空飞,画楼十二,冰井无痕。春风袅娜,依然芳草罗裙。驱马斜阳,到鸣钟、佛火黄昏。伴残僧,千山万山,凉月松门。
——夏初临·天龙寺是高欢避暑宫旧址
避暑宫正下方为白龙祠。据李恽《千佛楼碑铭并序》记载:弥勒阁(即第九窟)“次东有池水甚洁,澄湛凝碧,睹之恐耸。国人俨其堂宇,隅以神位。每角亢方中,雷雨未施,即雩祷咸萃矣”。可知至迟五代时已有洞池和堂宇。据明嘉靖《重修天龙寿圣寺碑记》载:“寺东去一里许,凿石为洞,深广各三丈余,洞中开池,池水深澄,蒸郁云气……且旁有白龙祠可征,是或得之矣。”白龙祠在明嘉靖以前已存在。
现存白龙祠为明代石构建筑,殿前檐用抹八角石柱,形制古朴,殿内原供有明代木雕龙王及侍者像,如今空空如也。
白龙祠西侧有巨石凿成的池沼,下有清泉,传说池内隐蛰一白龙,古人誉其为“龙潭灵泽”,是“天龙八景”之一,有诗颂曰:“潭水长阴隐蛰龙,为霖赫赫慰三农。灵源远注金枢穴,石窦谁穿第一峰”。
祠西山崖有几处石刻,有民国十九年(1930)冯玉祥在天龙山暂居时所刻:“穷苦同胞之得救,其路途为革命,根基在知识,吾生惟此二事。”
另有一处“览胜留题”,风化严重,为山西按察使提督学校副使贺邦泰题,明神宗万历八年(1580年)夏日所镌。往下台阶处一幅摩崖石刻题字有阎锡山所题“推爱济众”。
谁开奇想凿混沌,截山乃得祗洹宫。
▲天龙山东峰诸窟全景,引自外村治太郎《天龙山石窟》
从白龙祠往下即进入石窟区,分布于东西两峰南坡山腰间,共有洞窟25个,绵延约500米。洞窟由东而西次第编号,其中东峰编号洞窟有8个,即第1窟至第8窟。另外第2窟至第5窟上面还有4个未统一编号的洞,所以东峰实际上有12个洞窟。西峰编号洞窟有13个,即第9窟至21窟。其中第9、13窟属于摩崖龛像。洞窟大体坐北朝南,其中第19、20窟朝西。
▲天龙山东峰
天龙山石窟自1918年日本人关野贞“重新发现”以来,大规模盗凿不绝,精品造像多被运往海外,现存几乎无一尊完整造像。今以1922年外村太治郎《天龙山石窟》中的照片为主要参考,参以关野贞及喜龙仁等人的调查图片,对东西峰石窟略作记录。
为顺序方便,先从东峰开始。
第一窟:推断为北齐
第一窟在东峰最东侧,前廊后室,从旧影可见,窟前有大量泥沙,将洞窟掩埋近三分之一。前廊面阔三间,仿木构窟檐,中部二立柱不存,现增补。
柱头阑额之上用人字拱,弧度明显,尾端微微上翘。补间铺作为一斗三升,两次间补间斗拱因空间有限,仅雕出半个。斗欹均有䫜线,拱头均有六瓣内䫜式卷瓣。出檐之上东侧有数个椽孔,崖面两侧有长方形梁孔,推测后世另建木构窟檐。
窟门东侧两侧雕八角柱,柱头饰莲花。细看旧影,莲台之上原雕有凤鸟,已被盗凿。门上有拱形门梁和尖拱门券。
窟内平面方形,覆斗顶,三壁三龛,龛内各雕一佛二菩萨。
北壁圆拱形龛中雕一佛二菩萨,二菩萨在百年前已毁。主尊善跏趺坐,双足踩在莲台之上。下方平台中有夜叉,左右一对狮子,再左右似各有一神王。
▲第一窟北壁
西壁圆拱形龛中雕一佛二菩萨,主尊结跏趺坐于束腰莲台之上,右手边菩萨头像被盗,但躯体尚存。
▲第一窟西壁
东壁大致相同,主尊结跏趺坐于束腰须弥座上,龛柱莲台之上的凤鸟依稀可辨。
▲第一窟东壁
综合此窟仿木构前廊的建造特点,方形主室三壁三龛,造像呈现的肉髻低平、面相丰圆、身体健壮的特点,与北齐响堂山石窟极为相似,综合判断此窟为北齐所造。
香港慈山寺佛教艺术博物馆藏一尊佛头,被认为正出自天龙山石窟第一窟北壁。
▲天龙山第一窟佛头,香港慈山寺佛教艺术博物馆藏
第二窟:推断为东魏
第二窟与第三窟比邻。在陡直崖面开凿,圆拱形窟门,外部风化严重,已经完全看不出门柱门楣。
▲第二窟和第三窟崖壁
洞窟平面呈方形,覆斗顶,三壁三龛式。窟顶为天幕式莲花藻井,藻井中心雕一朵十六瓣大莲花,四披各雕一身飞天及两朵十二瓣小莲花,飞天身下有祥云烘托。飞天均被盗凿,现有飞天为重刻。
▲第二窟窟顶百年前后对比
北壁正中开帐形龛,龛中佛像结跏趺坐于束腰须弥座上,褒衣博带,裙摆长覆于座前,并用阴线刻出衣边,衣纹呈八字形斜向展开。现存佛头为上世纪八十年代补刻重装。
主尊左右各有一胁侍菩萨,桃形头光,下着百褶裙。菩萨上方各有一排三尊千佛像。细看北壁下方坛基,可见面上浅刻三朵十二瓣莲花。
▲第二窟北壁
西壁正中开圆拱形龛,龛梁尾有龙首。主尊倚坐于方形座上,双足踩宝装覆莲台。左右各一胁侍菩萨。
▲第二窟西壁右胁侍菩萨
▲第二窟西壁现状
东壁正中开圆拱形大龛,主尊坐姿与装饰与西壁相似,左右胁侍菩萨侧身与主尊同样在龛内,而不像西壁胁侍菩萨在龛外。
▲第二窟东壁
东壁龛外两侧壁面均为浅浮雕。南侧壁面上部雕上下二排千佛,每排各二尊,形象同正壁千佛,身着通肩大衣,双手施禅定印,结跏跌坐式。中部有文殊坐像,整体被盗凿,下部有供养人两身。这一处文殊浮雕现藏于美国哈佛艺术博物馆。
龛外北侧壁面布局略同,中部原应有维摩诘坐像,与文殊对应,下部亦应有供养人行列,未见早期图像,现在也不见明显凿㾗,或许是更早前已不存。
▲第二窟东南角现状,图片来源于芝加哥大学网站
▲第二窟东壁文殊菩萨浮雕,图片来源于官网
前壁窟门两侧,上部各雕二排千佛,下部原各有一身浅浮雕比丘像,门东侧为阿难,西侧为迦叶,均被盗凿,目前也藏于哈佛艺术博物馆。
▲第二窟西南角现状,图片来源于芝加哥大学网站
▲第二窟前壁迦叶阿难浮雕,图片来源于官网
第三窟:推断为东魏
在第二窟和第三窟之间,开一功德碑龛,碑首双龙交缠,圭形额题内雕一佛二弟子像。从位置看,此碑应是二三两窟的开窟功德碑,可惜碑文百年前就已被凿毁无存,别无记录,无从得考。功德碑下部有一洞,通往第三窟,推测是烟道,推测窟内曾有人居住。
第三窟与第二窟形制相同,方形,覆斗顶,三壁三龛式。窟顶装饰也相同,飞天亦被盗凿。
▲第三窟窟顶
天龙山石窟第二窟和第三窟飞天浮雕现多藏于美国各大博物馆,哈佛艺术博物馆所藏最多。浮雕用减浮雕辅以阴刻线条雕凿,皆“瘦骨清象”,面部简方,裙裾与衣带飞舞飘扬,所谓“素手把芙蓉,虚步蹑太清。霓裳曳广带,漂浮升天行”,或可形容其仿佛。
▲哈佛艺术博物馆藏飞天浮雕,图片来源于官网
北壁开圆拱形龛,龛内雕一佛二胁侍菩萨。主尊结跏趺坐于束腰须弥座上,衣褶疏朗,裙摆宽博,覆于座前。
▲第三窟北壁
北壁龛外两侧浮雕,东为迦叶,双手持鹊尾香炉,西为阿难,右手拈香,石刻线条轻盈流畅,衣纹宛转,极为精细,均被盗,现在可见为重补。这一对弟子像也藏于哈佛。
▲第三窟北壁浮雕,来源于官网
西壁开圆拱形龛,依旧是一佛二胁侍菩萨。主尊倚坐,足踩莲台,莲瓣甚是饱满。
▲第三窟西壁
第三窟的精彩在龛外,西壁南侧原有浅浮雕文殊菩萨坐像,下部为二供养人像;北侧原有浅浮雕一身束髻供养人像,极为精彩,可惜已整体被盗凿,现在所见已是重刻。此处文殊菩萨与供养人浮雕也藏于哈佛。
▲第三窟西南角,来自芝加哥大学网站
▲第三窟西壁浮雕
第三窟东壁开圆拱形龛,一佛二菩萨布置,与西壁类似。
▲第三窟东壁
东壁龛外北侧壁面为一身浅浮雕束髻供养人像,这一身也在哈佛。
南侧壁面上部浅浮雕树下思维菩萨像,中部为维摩诘居士,与西壁的文殊菩萨浮雕对应,下部为三身供养人像。这些精美浮雕均被盗凿,思惟菩萨像与维摩诘居士像现藏于大阪市立美术馆。三身供养人浮雕在哈佛。因为盗凿和买卖,一块浮雕分成三截,远隔重洋。
▲第三窟东南角,来自芝加哥大学网站
▲第三窟东壁
▲大阪市立美术馆藏,原在第三窟东壁
第三窟前壁原也有供养人浮雕,哈佛藏有另一块三身供养人浮雕,出自第三窟前壁。
第二窟与第三窟形制相同,中间有功德碑龛,显为一组双窟。两窟中佛像高肉髻,面相清瘦,身体修长,较典型的“秀骨清像”,身着褒衣博带式袈裟,裙摆呈八字型展开,整体与北魏晚期风格相近。还有胁侍菩萨、浮雕思维菩萨及飞天,造型也呈现北魏末东魏初特征。因此,这一组双窟被推断为东魏时期所造,也是天龙山最早开凿的石窟。
在第三窟与第四窟之间,有一块经过修整的崖面,刻上下二层小龛。上层并列七小龛,圆拱形,两侧有龛柱,上有尖拱楣,龛内各雕一佛,合为七佛。当中一龛主尊倚坐,左右各龛诸佛皆结跏趺坐。七佛龛下浅浮雕供养人,正中一龛下为一香炉,炉下有覆莲座,座两侧生出忍冬纹。
下层并列三龛,均圆拱形,尖拱楣,内雕一佛二弟子像。东侧一龛下刻供养人和狮子像。中间一龛较小,龛柱柱头置栌斗。西侧一龛已被凿毁,百年前旧照可见。从龛形及造像特征看,此外摩崖应为北齐雕造。
天龙山石窟由渤海高氏凿岩开龛,营造双窟,承大魏余绪,诸佛菩萨瘦骨清象,藻井飞天飘然若仙,壁间的浮雕精妙绝伦,可惜一场劫难,山中如同废墟。
“去散千峰晓,神龙应念来。补陀岩上士,心识几时灰。”这是宋代释智遇写的《天龙恭敬赞》,似乎早在千年之前,成住坏空,已有印证。