黎里在吴江市之东南,距离松陵镇约 22公里 ,是柳亚子 先生的故乡,柳亚子故居就位于古镇中心街上。
黎里古镇所在区域的历史可上溯至春秋时期。相传周敬王二十四年(公元前496年),吴越之间著名的槜李之战就发生在古镇西南圩甘南村陆家荡一带,后来此处就成为吴越的分界线,直至今天陆家荡仍然是江浙的界湖。黎里现在还留存了两个很怪的地名御儿滉、鬼头潭,也与这段历史有关。“御儿”乃“御吴”的同音,这点在今天浙江嘉善田乐(与黎里隔水相望)一带的方言中可以得到证实,那里至今“儿”与“吴”、“鱼”同音。嘉靖《吴江县志》在“御儿滉”下注称“越伐吴,御于此”。鬼头潭乃因吴俘越兵,埋头颅于此而得名。
嘉庆《黎里志》是黎里乡贤徐达源的著作。书中记载“黎里,宋时号村。建炎中,遭寇焚掠甚惨。至元始成聚落。”又说“(黎里)一名黎川,又号梨花里。旧传村南多梨花。”古镇“东西距三里半,周八里余。民居稠密,瓦屋鳞次,沿街有廊,不需雨具。镇之中曰中市,有上下两岸、东西南北四栅,上岸多士夫之家,崇尚学术,入夜诵读声不绝。镇之东曰东栅,每日黎明,乡人咸集,百货贸易,而米及油饼为尤多。舟楫塞港,街道肩摩,其繁阜喧盛为一镇之冠。”
《黎里志》作者徐达源及夫人吴琼仙夫妻双双拜袁枚为师,因此在袁枚的诗文中经常会提及黎里的风土人情,其《随园诗话》中有一段文字,记载黎里昔日景象:“余过吴江黎里,爱其风俗醇美,家无司阍,以路无乞丐也。夜户不闭,以邻无盗贼也。行者不乘车、不着屐,以左右皆长廊也。士大夫互结婚姻,丝萝不断,家制小舟,荡摇自便,有古桃源风。”极力赞美黎里淳朴的民风。
地方志是地方历史文化的基础和源泉,要了解黎里古镇的历史人文,嘉庆《黎里志》16卷是不可多得的宝库。该志设沿革、分星、界域、形胜、山水、里巷、桥梁、井泉、祠庙 、官舍、汛地 、学舍、表坊、古迹、风俗、物产、寺院、墓域、撰述、职官表、科第表、贡生表、荐辟表、议叙表、吏仕表、封赠、乡饮、人物、列女、寓贤、释道、杂录、艺文等类目,徐达源在《自序》中说:“达源少时即喜人谈里中往事,间有所闻,辄笔于书。及长,阅新旧县志与黎里有关涉者,不满三数页,心窃陋之。庚申岁,达源自京师归,索居无俚,因录旧闻,博采掌故。自唐代迄国朝,千有余年,凡于吾里有一字相及,购同珍宝。寒暑既忘,眠食亦废。阅岁成书,十有六卷。断手于嘉庆八年。脱槁后,诸相知更相参订,各求其是。又二年,并醵赀付刊。”志中收录了陆游、徐有贞、王世贞、范允临、陈继儒、陈仁锡、吴宽、王鏊、祝允明、文征明、冯梦龙、赵宧光、韩菼、汤斌、徐乾学、王鸣盛、朱彝尊、沈德潜、赵翼等240多位历代文人对黎里各处景观的题咏和撰写的文章,昭示着这些文人雅士曾在黎里境内流连徜徉。由于作者与洪亮吉等文人过往甚密,故于洪亮吉等人在黎里活动的资料记载颇多。洪亮吉在《黎里志序》中也极力推重徐达源《黎里志》说:“余叹其搜采之博、用力之勤,以为黎里不可无是书,吴江、震泽二县亦不可无是书,推之而府志、通志亦不可无是书,以为之先导矣。”该志《杂录》中记有清初巡抚土国宝屠戮黎里事,为一般官修志书所不收。光绪年间蔡丙圻撰《黎里续志》时,距徐达源《黎里志》编成已90余年,而且在光绪《吴江县续志》中记载黎里独略,且多遗漏讹谬,故蔡丙圻考论掌故,网罗旧闻,积年而成《续志》16卷。门目设置参照《徐志》旧例,唯于卷首增忠义祠图、众善堂图、育婴堂图、禊湖书院图。省黎川八景图,正文增《社仓》、《善堂》、《义渡》、《义庄》、《忠义》、《水利》、《纪兵》、《袭荫》等目,所收材料翔实,可正县志之讹。《纪兵》详记太平军在苏州的活动情况,可补正史之阙。1991年,新编《黎里镇志》由江苏教育出版社出版,成为苏州首轮新编乡镇志的首批正式出版物,对于后续其他乡镇的修志具有示范意义。
如今周庄、同里、甪直、木渎、沙溪、千灯等水乡古镇都已经开发成为中国历史文化名镇,有的还是五A级旅游景区了,而黎里却依然保持着那份恬静,丁字形的三里半长街依然如故,特别是两街夹一河的的水乡古镇风貌没变,整条市河的石驳岸完好无损。沿河自东而西的跨河石桥有十几座之多:揽胜桥(在镇东雄丰村,亦名揽桥)、梅兰桥、青龙桥(古名际恩,俗呼相家桥)、迎祥桥(俗呼汝家桥)、道南桥(是桥西堍系水中筑起)、梯云桥(俗呼唐桥)、进登桥(俗呼夏家桥)、鼎新桥(古名通济,俗呼新桥)、登瀛桥(俗呼浒泾桥)、大陵桥(俗呼庙桥)、明月桥(一名民悦,俗呼杨家桥)、清风桥(在镇北,古名普宁,俗呼新丰桥)、望恩桥(原桥有二亭,故又名亭子桥)、秋禊桥等,古意盎然。下岸的长廊还断断续续地保留着那份古朴,市河里的水还可以作为一般的洗刷之用,99条颇有特色的弄堂没有被经济的大潮冲垮,周、陈、李、蒯、汝、陆、徐、蔡黎里八大家族的故事仍然在老人的口中传说。除了城隍庙、东圣堂等寺庙已被修复外,东岳庙尚有残存建筑,玛瑙庵、罗汉寺、八角亭都只保留了个名称。
挖掘和开发利用好先人留给我们的文化遗产,是我们义不容辞的职责。近来,嘉庆《黎里志》、光绪《黎里续志》已由吴江档案局组织专人点校出版,新编《黎里续志》也正在编修中。黎里古镇上既有古桥古庙古廊棚,更有旧志名人与弄堂,这些底蕴和特色,毫不逊色于浙江的西塘、乌镇,足以撑起一个江南水乡古镇的旅游事业,开发和利用好这些文化旅游资源,对于提升吴江市的文化软实力无疑会起到一定的推动作用。
附录:
黎里志序
镇于古如党鄙,古之党正、鄙师,以下大夫、上士为之。书其德行道艺,稽其祭祀、丧纪、冠昏,登其夫家众寡、六畜之数。今镇统于州县,州县大者或五六十镇,无党正、鄙师,仅设保甲,同于胥徒。余尝以为贤士大夫留心经世之务,各籍其乡里风土民物为书,如古都邑簿良,有司下车,有所考察。修志乘有所据依。后进子弟亦以知高曾遗矩,而有所惩劝,则《周官》之意存焉。
往余知吴江县事,县东南黎里镇为大乡,多文学士。吴江民既安余政,余得以公暇与其贤士大夫游。徐山民待诏,黎里人也。文采彬彧,词章之外,精研史学,往往纵谈经世之务。既余量移吴,再迁海州,去吴江益远,而山民书来,寄所纂《黎里志》以属余序。
夫志者,史之一体。《地里志》萌牙班掾,至挚虞《畿服经》,始于分野、封略、山陵、水泉、乡亭、道里、土田、民物、风俗、先贤、旧好,巨细毕具。地志之体,始专而该。今则邑有其书,求如杜 君卿所言“辨区域,征因革,知要害,察风土”者,盖难其选。而山民志一镇,乃精括有裁制如此。
余尝再官吴江,习于其土,其民水耕巷织,士皆泽文而敦义,有淳懿风。余方征文考献,补莫、沈诸志之残缺,未及脱稿,遽受代以去。而贤士大夫如山民辈,犹至今思余不置,远寄所为书以相商定,伊可怀也。
今读其书,于山水见宣抒之宜,于人物见褒誉之谨,其于风俗、祭祀、冠昏、丧纪之节,尤拳拳焉。嗟乎!此德行道艺所由以污隆,而夫家六畜所由以登耗也。循是以求,将荟萃而成州郡之书,无难也。然则山民真留心经世之务者哉!
甲子孟冬,善化唐仲冕陶山氏序。
《黎里志》凡例
一黎里在吴江县之东南,去县治四十五里,廛市蕃阜,土俗淳庞,城远地偏,不当孔道,无兵燹之虞,无淫靡之风,四方商贾不至,市无珍货,啬于用财,男耕女织,称仁里焉。自唐陆补阙龟蒙筑别业其间,厥后宋魏学士宪、赵侍郎磻老,元杨岚明尹宽辈,硕儒名辅,接踵而起。逮我国朝,尤为庶富。忠孝、节义、文学之士,炳炳朗朗,蔚为国华,谓非一邑之巨镇哉!乃历世既久,未闻有濡笔志之者。源恐愈久而湮没愈多也,不揣陋劣,为裒集,存其大略云。
一县志疆域载黎里属二十三都东,似宜以二十三都东为界。乃查本镇比连之圩,即有非二十三都者,因就一镇四栅及附镇五里以内者入黎里,越此皆不泛及。
一黎里地极渺小,然亦在分野之内,因谨遵御制时宪书,详绎度数,并绘图焉。
一村镇八景之目,与诸人题咏,《叶志》以为袭陈剿腐,尽行删去。然点缀风土,正以见一乡一邑之胜概,故仍从旧县志例,并存之。
一志书旧有乡都、啚圩、户口、丁田、赋役之类,今不备载。未敢上儗于县志也。
一里中家祠,即建置于别处者,亦得附祠庙后,所以重报本也。
一园亭己见府县志与有记文题咏及本人己故者,悉附古迹后。
一墓域凡科第、节孝及身膺民社,与有诰敕、墓志可考者,均得书。即非本镇人,而葬于黎里者,亦载入。如人系本镇,而葬他处者,已详本传,不复赘。
一县志职官、科第、贡生、荐辟等表,旧有未备,今悉增入。
一封赠必书,重王章也。
一县志人物,向分名臣、节义等目。今仅志一里,人物较少,且儒林本难其人。故就莫旦、徐师曾、叶燮、沈彤四志为本,辅以史鑑、董尔基、屈运隆、钱沾诸志,约略分类而编次之。凡郡省志、正史、通鉴、名人别集、杂录及家乘、墓志、行状等,无不详阅采辑。补其阙,正其误。或亚一字书